Thomas Kunst

Blok 2: Middeleeuwen

De Vragen

Meestelijke muurschilderingen

Vragen bij afbeelding 1 tot en met 7.

Op afbeelding 1 zie je het interieur van de Scrovegni-kapel in Padua. De kapel werd begin veertiende eeuw gebouwd in opdracht van de bankier Enrico Scrovegni. Enrico's vader werd rijk door het uitlenen van geld tegen hoge rente: woekeren. Dit werd door gelovigen gezien als een zonde. Woekeraars gingen na hun dood niet naar de hemel.

Speciaal voor deze kapel maakte de Italiaanse kunstenaar Giotto alle fresco's, onder andere met voorstellingen uit het leven van Christus. Op afbeelding 2 zie je een detail uit het fresco van Giotto. De man aan de linkerkant is Enrico Scrovegni die een model van de kapel aan Maria geeft.

1p 1. Leg uit wat Enrico wilde bereiken door zichzelf op deze manier af te laten beelden op het fresco in de kapel.

Bekijk afbeelding 1.
Kunsthistorici denken op basis van het interieur dat Giotto bij het architectonische ontwerp van de kapel betrokken was.
1p 2. Leg dit uit aan de hand van één aspect van de architectuur.

Bekijk afbeelding 1 en 3. De muren van de kapel zijn van onder tot boven beschilderd. Op afbeelding 3 zie je een fragment van de fresco's op de rechtermuur. Giotto zorgde ervoor dat alle fresco's in de kapel één samenhangend geheel vormden.
3p 3. Beschrijf drie aspecten van de vormgeving van de fresco's die bijdragen aan die samenhang.

Op afbeelding 4 zie je een ander fragment van Giotto's fresco's: Het laatste avondmaal. Tijdens deze maaltijd vertelt Christus zijn leerlingen, de apostelen, dat één van hen hem zal verraden: Judas. Op afbeelding 5 zie je hetzelfde onderwerp, maar dan geschilderd door Ghirlandaio in 1480. De apostel op de voorgrond is Judas.

Bekijk afbeelding 4 en 5.
De manier waarop Giotto de apostelen voorstelt, verschilt van de manier waarop Ghirlandaio dat doet. Ghirlandaio wil de beschouwer goed laten zien dat de apostelen met elkaar discussiëren.
3p 4. Beschrijf drie verschillende manieren waarop Ghirlandaio die discussie tussen de apostelen laat zien.

Beide fresco's zijn bedoeld om een religieuze boodschap over te brengen. Maar Ghirlandaio benadrukt in zijn versie van het laatste avondmaal de menselijke kant van het verhaal.
1p 5.
Leg uit dat deze nadruk op het menselijke aspect past bij de tijd waarin Ghirlandaio dit werk schilderde.

Het fresco van Ghirlandaio is gemaakt voor de eetzaal van een klooster in Florence. Je ziet een recente foto van die (voormalige) eetzaal met fresco op afbeelding 6.

Het fresco is een goed voorbeeld van maatwerk. Het bedekt niet alleen de hele achterwand van de eetzaal, maar het is ook te zien als een illusionistische uitbreiding van deze eetzaal.

Bekijk afbeelding 5 en 6.
3p 6. Beschrijf drie aspecten van het fresco die bijdragen aan de illusie van ruimtelijke uitbreiding van de eetzaal.

Een ware meester in het maken van fresco's in de twintigste eeuw is Diego Rivera. Deze Mexicaanse kunstenaar woonde en werkte het grootste deel van zijn leven in de Verenigde Staten. Op afbeelding 7 zie je Het maken van een fresco dat het bouwen van een stad laat zien uit 1931. Rivera maakte dit werk op een muur van de kunstacademie in San Francisco.

Bekijk afbeelding 7.
Het fresco omvat meerdere kaders met voorstellingen. Ze verwijzen op een of andere manier naar de bouw van een stad. Zo zie je links onderin hoe een stoker kolen in een machine schept en een andere arbeider de aandrijving controleert.
3p 7. Geef nog drie voorbeelden van verwijzingen naar het bouwen van een stad.

Rivera beeldde zichzelf af in dit werk. Hij is de man met de lichtgele blouse aan, op de steiger. In zijn linkerhand heeft hij een palet en in zijn rechterhand een kwast. Samen met vier anderen is hij bezig met het maken van een fresco van een reusachtige arbeider in een blauwe overall.

Rivera maakte dit kunstwerk speciaal voor de kunstacademie. Het laat de verschillende vakken zien die op een kunstacademie worden onderwezen: beeldhouwkunst, schilderkunst en architectuur.

Uit dit werk op deze plek blijkt welke rol Rivera ziet voor de kunstenaar in de maatschappij.
1p 8.
Leg aan de hand van de voorstelling uit welke rol Rivera ziet voor de kunstenaar.

Rivera maakte veel muurschilderingen in en op gebouwen. Hij gebruikte hiervoor de 'buon' (natte) frescotechniek. Juist bij deze techniek is het belangrijk dat de kunstenaar van tevoren het ontwerp goed overdenkt en vastlegt.
1p 9. Leg uit waarom het bij deze techniek belangrijk is dat het ontwerp van tevoren vastligt.

Begin twintigste eeuw maakte Rivera studiereizen naar Italië. Hij was onder de indruk van het werk van Giotto en Ghirlandaio. Hij bewonderde de manier waarop zij hun boodschap helder en overtuigend wisten over te brengen op het publiek.

Bekijk afbeelding 1, 3, 4, 5 en 7.
Net als Giotto en Ghirlandaio brengt Rivera zijn boodschap zo helder en overtuigend mogelijk over op het publiek. Het is heel goed mogelijk dat hij om die reden hun werk als voorbeeld heeft gebruikt.
2p 10. Leg dit uit:
- door een overeenkomst te geven tussen het werk van Rivera en het werk van Giotto.
- door een overeenkomst te geven tussen het werk van Rivera en het werk van Ghirlandaio.


De zondvloed

Vragen bij afbeelding 8 tot en met 13.

Op afbeelding 8 zie je een miniatuur uit een dertiende-eeuws manuscript met de voorstelling van de ark van Noach. Het verhaal van de ark van Noach komt uit de Bijbel. Noach krijgt van God de opdracht een ark (een woonschip) te bouwen. De ark moet zo groot zijn dat daarop, naast de familie van Noach, van elke diersoort één mannetje en één vrouwtje past.

Uit onvrede over wat de mens op aarde aanricht, is God van plan om de aarde te laten overstromen. Dit wordt 'de zondvloed' genoemd. Iedereen verdrinkt, behalve Noach en alle andere mensen en dieren die aan boord van de ark zijn.

Afbeelding 8 laat een moment vóór de zondvloed zien: een engel helpt de dieren bij het binnengaan van de ark. Afbeelding 9 verbeeldt een moment tijdens de zondvloed.
Vergelijk afbeelding 8 en 9.

Aan de verbeelding van het water kun je het verschil zien tussen het moment vóór en tijdens de zondvloed.
3p 11.
Beschrijf dit verschil aan de hand van drie aspecten van de voorstelling.

Bekijk afbeelding 8.
Aan boord van de ark bevindt zich een groot aantal mensen en dieren. De maker van deze miniatuur wilde die enorme hoeveelheid laten zien en tegelijk de voorstelling overzichtelijk houden.
3p 12.
Beschrijf drie manieren waarop de maker laat zien dat de ark vol mensen en dieren zit en hij tegelijk de voorstelling overzichtelijk houdt.

Op afbeelding 10 zie je ook een voorstelling van de ark van Noach. Hier betreft het een miniatuur uit een laatveertiende-eeuws manuscript. De voorstelling op afbeelding 10 is levensechter dan die op afbeelding 8. Dit komt onder andere door de ruimteweergave.
2p 13. Beschrijf twee aspecten van afbeelding 10 die de ruimteweergave meer levensecht maken (dan die op afbeelding 8).

Miniaturen zoals die op afbeelding 8, 9 en 10 werden niet gemaakt met het doel om een levensechte weergave van de werkelijkheid te geven. Ze dienden een ander doel.
1p 14.
Leg uit wat het voornaamste doel was van dergelijke miniaturen.

Op afbeelding 11 zie je Sneeuwstorm – stoomboot bij de monding van een haven (die noodsignalen afgeeft in ondiep water) uit 1842 van de Engelse schilder William Turner. Turner was gefascineerd door storm op zee en ook door technologische uitvindingen, zoals de stoommachine die een nieuw type boot aandreef.

Bekijk afbeelding 11.
Turner schildert het meest hevige moment van een storm op zee.
3p 15. Noem drie aspecten van de voorstelling waaruit blijkt dat het om een hevig moment tijdens een storm gaat.

Turner versterkt het stormachtige effect door zijn manier van schilderen.
3p 16. Noem, steeds met een voorbeeld, drie manieren van schilderen die Turner gebruikt om het stormachtige effect te versterken.
Op afbeelding 12 en 13 (detail) zie je een werk uit 2014 van de Chinese kunstenaar Cai Guo-Qiang. Dit werk bestaat uit een oude vissersboot waarop 99 levensgrote replica's van dieren zijn geplaatst. De boot vaart over een rivier die ernstig is vervuild naar een verderop gelegen galerie. Bekijk afbeelding 12 en 13.

2p 17. Dit werk roept associaties op met het verhaal van de ark van Noach. Beschrijf twee aspecten van de voorstelling die associaties oproepen met het verhaal van de ark van Noach.

Zowel in de miniatuur met de voorstelling van de ark van Noach als in het werk van de Chinese kunstenaar, speelt de dreiging door water een grote rol. In beide gevallen is de mens de oorzaak van het onheil. Er is echter een groot inhoudelijk verschil tussen beide werken.
2p 18. Leg het inhoudelijke verschil uit tussen de miniatuur met de ark van Noach en het werk van de Chinese kunstenaar.

Guo-Qiang laat de boot met dieren over de vervuilde Huangpu-rivier varen, op weg naar de galerie waar zijn werk tentoongesteld wordt. Bewering: door deze tocht werkt dit kunstwerk effectiever als protestmiddel dan wanneer de kunstenaar de boot rechtstreeks in de galerie geplaatst had.
2p 19. Geef twee argumenten die deze bewering ondersteunen.
Stacks Image 194
Afbeelding 1
Stacks Image 204
Afbeelding 2
Stacks Image 196
Afbeelding 3
Stacks Image 198
Afbeelding 4
Stacks Image 200
Afbeelding 5
Stacks Image 412
Afbeelding 6
Stacks Image 414
Afbeelding 7
Stacks Image 542
Afbeelding 8
Stacks Image 552
Afbeelding 9
Stacks Image 550
Afbeelding 10
Stacks Image 548
Afbeelding 11
Stacks Image 546
Afbeelding 12
Stacks Image 544
Afbeelding 13

De antwoorden

Meesterlijke muurschilderingen


1 maximumscore 1
een van de volgende:
- Door het aanbieden van de kapel aan Maria wil Enrico (de opdrachtgever) voor zichzelf / voor zijn familie een plaats in de hemel veiligstellen. (Met de bouw van de kapel koopt de familie de zonde af.)
- Door het aanbieden van de kapel aan Maria wil Enrico (de opdrachtgever) aan de gemeenschap laten zien dat hij een goed mens is / een weldoener is / het goede voorbeeld geeft.

2 maximumscore 1
een van de volgende antwoorden:
- Het muuroppervlak is zo groot mogelijk gehouden (er zijn bijvoorbeeld weinig ramen) en dat is voordelig voor het schilderen van grote fresco's.
- Het muuroppervlak is heel vlak (wordt nauwelijks onderbroken door nissen, randen en richels) en dat is gunstig voor het schilderen van doorlopende voorstellingen/een doorlopend verhaal.
- De ruimte is zo open mogelijk gehouden, waardoor je van verschillende kanten goed zicht hebt op de fresco's.

3 maximumscore 3
drie van de volgende aspecten:
- Een geschilderde decoratieve band verbindt de verschillende scènes.
- Het formaat van de kaders is overal hetzelfde.
- De menselijke figuren zijn steeds in dezelfde schaal.
- De scènes hebben dezelfde achtergrondkleur blauw gekregen.
- De achtergrondkleur blauw uit de afzonderlijke fresco's komt terug in het plafond van de kapel.
- In de verschillende scènes worden steeds overwegend dezelfde (zachte) kleuren gebruikt.
- De lichtval is in de verschillende scènes steeds hetzelfde. (Het licht is steeds van gelijke sterkte en komt van dezelfde kant.)
- De elementen in alle afzonderlijke taferelen zijn op een gelijke manier in een ondiep toneel geplaatst.
- Er zijn doorgaande compositorische lijnen tussen de verschillende scènes (zie doorlopende heuvellijn).

4 maximumscore 3

drie van de volgende antwoorden:
- De hele groep (op Judas na) zit achter de tafel (de tafel is aan de voorzijde leeg gelaten) zodat de apostelen (hun reacties en emoties) goed te zien zijn.
- De apostelen zijn naar elkaar toe gebogen alsof ze met elkaar in gesprek zijn.
- De (hand)gebaren zijn goed te zien, en dat verwijst naar de verschillende reacties van de apostelen (die in discussie zijn).
- Judas is voor de tafel geplaatst / zit iets apart van de groep, omdat hij het onderwerp van discussie is.
- Sommige apostelen wijzen op / kijken naar Judas/de apostel voor de tafel die het onderwerp van discussie is ('één zal mij verraden').

5 maximumscore 1
Het antwoord moet de volgende strekking hebben:
Ghirlandaio maakte dit werk in 1480 / in de (hoog)renaissance, een periode waarin de mens en/of de menselijke beleving / het menselijk drama (onder invloed van het humanisme) meer centraal stond. (Religie werd onderdeel van een breder/veelomvattend mensbeeld.)

6 Maximumscore
drie van de volgende:
- In het fresco wordt het plafond van de eetzaal geschilderd / worden de bogen van de eetzaal herhaald, waardoor de ruimte optisch verlengd wordt.
- De in trompe-l'oeil geschilderde ramen doorbreken optisch de blinde muur en/of het doorkijkje naar de tuin draagt bij aan de illusie van een doorgaande ruimte / van een ruimte met een tuin erachter.
- De in perspectief geplaatste (tegel)vloer op een denkbeeldige verhoging draagt bij aan de illusie van een toneel/podium, en daarmee op een extra altaar/nis/verlenging van de eetzaal.
- De in perspectief geschilderde (eet)tafel (met apostelen erachter) is te zien als een (denkbeeldige) volgende tafel in de eetzaal (waarbij de indruk wordt gewekt dat de monniken/aanwezigen in de eetzaal kunnen aanschuiven bij de apostelen).
- Door de meeste apostelen achter de tafel te plaatsen en één ervoor (met de rug naar de eetzaal toe) wordt de indruk gewekt dat de monniken aanwezigen in de eetzaal kunnen aanschuiven.
- De lichtval door het (echte) raam links sluit aan bij de illusie van lichtval in het fresco. (Dit is bijvoorbeeld te zien aan de slagschaduwen die de apostelen werpen op de muren.)

7 Maximumscore 3
drie van de volgende:
- In het kader rechtsonder staan architecten/ontwerpers aan hun tekentafel.
- In het kader rechtsboven zetten arbeiders een stalen constructie (van een gebouw of brug) in elkaar.
- In het kader rechtsboven (op de achtergrond) werken arbeiders op een stalen constructie (van een gebouw of brug).
- In het kader midden onder bekijken de bazen/ opdrachtgevers/opzichters/geldschieters een bouwtekening/ontwerp.
- In het kader linksboven werken beeldhouwers (met beitels, zagen en schuurmachines) aan een reusachtig standbeeld.
- Op de achtergrond staan hoge gebouwen / fabrieken van de stad waaraan gewerkt wordt.
- Op de voorgrond staat een steiger met schilders die aan een monumentaal fresco/monumentale muurschildering (van een arbeider) voor de stad werken.

8 Maximumscore 1
een van de volgende:
- Rivera stelt de kunstenaar voor als iemand die samenwerkt (geen solist) / dienstbaar is aan de maatschappij. (Het gemeenschappelijke doel is het bouwen aan de stad /(Gesamtkunstwerk).
- Rivera zet de kunstenaar centraal op de steiger en verwijst daarmee naar de kunstenaar die alles (over)ziet / die ideeën heeft (als utopist/iemand met ideeën over de toekomst van de wereld).
- Rivera stelt de kunstenaar voor als maker van monumentale beelden van arbeiders / van socialistische kunst (en ziet de kunstenaar dus als maker van geëngageerd werk).

9 Maximumscore 1
Het antwoord moet de volgende strekking hebben:
Bij deze frescotechniek (in natte kalk) wordt het pigment direct in de kalk opgenomen. De schildering laat om die reden geen veranderingen toe. (Van tevoren moet dus duidelijk zijn hoe het ontwerp eruit komt te zien.)

10 Maximumscore 2
• Giotto en Rivera (een van de volgende): (= 1 punt)
−  Rivera maakt net als Giotto een soort beeldverhaal/strip waarin de boodschap van de vertelling centraal staat. −  Rivera vereenvoudigt net als Giotto de figuren om het verhaal / zijn boodschap zo duidelijk mogelijk over te brengen.
• Ghirlandaio en Rivera: (= 1 punt)
Rivera maakt net als Ghirlandaio gebruik van trompe-l'oeil(gezichtsbedrog). Zo wordt de voorstelling levensechter en wordt het publiek meer bij de voorstelling betrokken. (Bij Ghirlandaio lijkt de ruimte waarin de apostelen zitten een verlenging van de eetzaal, bij Rivera is bijvoorbeeld de steiger heel levensecht weergegeven.)

11 maximumscore 3
drie van de volgende:
−  Op afbeelding 8 is weinig water te zien (laag water) en op afbeelding 9 beslaat het water een groot deel van de voorstelling (hoog water).
−  Op afbeelding 8 is het water rustig / zijn er weinig golven en op afbeelding 9 is het water wild / zijn er veel golven.
−  Op afbeelding 8 is er alleen water onder de ark, en op afbeelding 9 stroomt er ook water uit de hemel en/of rivieren.
−  Op afbeelding 8 ligt er niets in het water en op afbeelding 9 liggen er (verdronken) dier- en mensfiguren in het water.

12 maximumscore 3
drie van de volgende:
−  Door van de vele mens- en dierfiguren alleen de hoofden weer te geven kan de maker laten zien dat het er veel zijn en door die vereenvoudiging blijft de voorstelling toch overzichtelijk.
−  Door de dierenkoppen binnen de kaders van de ramen te stapelen kan de maker laten zien dat het er veel zijn en blijft de voorstelling door de ordening toch overzichtelijk.
−  Door alle mens- en dierfiguren vereenvoudigd (zonder details, versiering) weer te gegeven kan de maker veel figuren laten zien en blijft de voorstelling overzichtelijk en/of door sterke stilering kan de maker veel figuren kwijt die onderling goed te onderscheiden zijn, wat zorgt voor overzichtelijkheid.
−  Door het 'huis' op de boot drie lagen / verdiepingen te geven laat de maker zien dat de boot groot is en door de verschillende ramen te vullen met mens- en dierfiguren laat hij zien dat alle lagen/verdiepingen gevuld zijn. Beide zorgen voor een overzichtelijke ordening.
−  Door gebruik te maken van slechts twee kleuren (oranjerood en blauw) naast wit zijn de vele dierfiguren (binnen de kaders van de ramen) goed uit elkaar te houden en blijft de voorstelling toch overzichtelijk.

13 maximumscore 2
twee van de volgende:
−  (perspectief) De ark op afbeelding 16 is verkort weergegeven.
−  (perspectief) De ark is diagonaal / schuin / driekwart in beeld geplaatst zodat er meer van de boot te zien is.
−  (plasticiteit door licht en donker) Op afbeelding 16 is de plasticiteit van de boeg en/of de kleding van de mensen en/of de bomen en/of de romp van de boot meer uitgewerkt door gebruik van licht en donker / schaduw.
−  (indeling in plans) Op afbeelding 16 is een indeling in voorgrond (oever met planten) en achtergrond (de zee, de lucht) te zien (op afbeelding 14 is nauwelijks diepte / is de gouden achtergrond decoratief).

14  maximumscore 1
Het antwoord moet de volgende strekking hebben: Het voornaamste doel van deze miniaturen is het vertellen / illustreren (soort stripverhaal) van een religieus verhaal / een religieuze boodschap (in dit geval het verhaal van de ark van Noach).

15  maximumscore 3

drie van de volgende:
−  Er zijn hoge golven / golven met punten te zien.
−  Wolken (lucht) en (zee)water vormen samen één woeste werveling / kolkende massa / worden tot een stormachtige beweging opgezweept.
−  De boot wordt verzwolgen door de zee / verdwijnt bijna in zee.
−  Het rood met zwarte noodsignaal hangt als een dreigende wolk in de lucht.

16 maximumscore 3
drie van de volgende:
−  De expressieve / felle toets versterkt het woeste / striemende effect van de storm.
−  Het schilderen in verschillende (soms haaks op elkaar staande) richtingen versterkt het effect van wervelende storm / een woeste doorgaande beweging.
−  Het witte hoogsel suggereert witte schuimkoppen / striemende sneeuw en versterkt het effect van een woeste (sneeuw)storm op zee.
−  Het werken in transparante en/of overlappende lagen versterkt het wild samengaan van windvlagen, striemende sneeuw en opspattend zeewater / versterkt het allesomvattende effect van de storm.

17 maximumscore 2

twee van de volgende:
−  De boot vol dieren roept associaties op met de boot / ark van Noach, waarop zich ook veel dieren bevinden.
−  De grote verscheidenheid aan dieren op de boot doet denken aan de verschillende diersoorten (van elke soort een mannetje en een vrouwtje) die aan boord van de ark van Noach gingen.
−  Het ernstig vervuilde rivierwater roept associaties op met de zondvloed / met de grote overstroming die al het leven bedreigt.
−  De dieren liggen / hangen erbij alsof zij uitgeput / doodziek zijn. Dit roept associaties op met de gevaarlijke situatie / de zondeval uit het verhaal van de ark van Noach. of De dieren lijken net gered uit een gevaarlijke situatie en dat doet denken aan Noach en zijn ark, die de redding vormen voor de (in hun voortbestaan bedreigde) dieren.

18  maximumscore 2
Antwoorden moeten de volgende strekking hebben:
• In de miniatuur met de ark van Noach gaat het om een religieuze boodschap / een straf van God (met de zondvloed straft hij de mens voor diens fouten / zonden) (= 1 punt)
• In het werk van de Chinese kunstenaar gaat het om (een commentaar op) een maatschappelijk probleem / milieuprobleem / klimaatprobleem: de mens bedreigt het voortbestaan van de aarde (bijvoorbeeld door vervuiling van rivieren of door de opwarming van de aarde) (= 1 punt)

19  maximumscore 2
Antwoorden moeten de volgende strekking hebben:
• Groter publieksbereik: de boot vaart bijvoorbeeld langs een stad, waardoor veel meer mensen het werk zien dan wanneer het werk alleen in een galerie geplaatst wordt (waar vooral kunstliefhebbers komen) (= 1 punt)
• Versterking van de inhoud: door de boot met (dood)zieke dieren in de context van de vervuilde rivier te laten zien wordt de aandacht meer op de vervuilde rivier gericht / wordt de inhoudelijke zeggingskracht van het werk vergroot (dan in de galerie, waar meer aandacht zal zijn voor de vormgeving van de boot) (= 1 punt)